اگر احساس میکنید میل یا اشتهای خود را به غذا از دست دادهاید و از علت آن بیاطلاع هستید، مطالعه این مطلب میتواند برای شما مفید باشد. بیاشتهایی یکی از مشکلات شایع جسمی و روانی است که ممکن است در اثر عوامل مختلفی ایجاد شود. شناخت دقیق علت این وضعیت، اولین و مهمترین گام در مسیر درمان آن به شمار میرود. در این مطلب از سایت پزشک شهر، ابتدا به بررسی دلایل احتمالی بیاشتهایی در بزرگسالان میپردازیم و سپس روشهای درمان آن را از دیدگاه طب سنتی مرور میکنیم. تا پایان این مطلب با ما همراه باشید تا به درک بهتر و راهکارهای مؤثر برای بازگشت اشتها دست پیدا کنید.
مجله سلامت پزشک شهر با ارائه مطالب، به شما در انتخاب بهترین راهکار برای سلامتی خود کمک میکند. اما فراموش نکنید که این اطلاعات صرفاً جهت آگاهی است و جایگزین نظر پزشک معالج شما نیست. برای تشخیص و جراحی باید به پزشک مراجعه کنید.
اشتها در طب سنتی
در متون طب سنتی ایران، واژهای که بیشتر به جای «اشتها» به کار رفته، واژهی «شهوت» است. البته این واژه در معنای عام خود میتواند هم به میل جنسی و هم به میل به غذا اشاره داشته باشد. حکما برای جلوگیری از ابهام، معمولاً از اصطلاح «شهوةالجماع» برای تمایلات جنسی و «شهوةالطعام» برای میل به غذا استفاده میکردند. بنابراین، هنگامی که واژه «شهوت» بهصورت مطلق و بدون قید به کار میرود، معمولاً منظور همان اشتهای غذایی است.
مطالعه منابع معتبر طب سنتی در دورههای مختلف تاریخی نشان میدهد که حکیمان برجسته این مکتب، اشتها و تغییرات آن را نهتنها به عنوان نشانهای در تشخیص برخی بیماریها، بلکه بهعنوان یک اختلال مستقل نیز مورد بررسی قرار دادهاند. آنان افزایش، کاهش یا حتی فساد اشتها (میل به خوردن چیزهای غیرمعمول یا ناسالم) را بهعنوان بیماریهای جداگانه شناخته و برای هر یک علل، نشانهها و درمانهای خاصی بیان کردهاند.
سازوکار گرسنگی
از دیدگاه طب جدید، احساس گرسنگی زمانی ایجاد میشود که سطح گلوکز (قند) خون کاهش پیدا کند. در این حالت، بدن پیامهایی را به مغز ارسال میکند تا فرد را به خوردن غذا ترغیب کند. معده نیز در این فرآیند نقش فعالی دارد؛ بهجز انقباضات معمولی که برای مخلوط کردن و حرکت دادن مواد غذایی انجام میدهد، نوع دیگری از انقباضات به نام انقباضات گرسنگی نیز دارد. این انقباضات زمانی رخ میدهند که معده خالی است و با کاهش بیشتر گلوکز خون، شدت آنها افزایش مییابد و در نهایت فرد احساس گرسنگی میکند.
سازوکار گرسنگی در طب سنتی
در نگاه طب سنتی ایران، منشأ گرسنگی با دیدگاه طب مدرن تفاوت دارد. در این مکتب، «ریزش سودا به دهانه معده» علت اصلی ایجاد حس گرسنگی دانسته میشود. به باور حکما، هنگامی که اعضای بدن غذای موجود را مصرف کرده و نیاز مجدد به تغذیه پیدا میکنند، این نیاز از طریق عروق و ارتباطات درونی به معده منتقل میشود. در نتیجه، سودا به سمت دهانه معده میریزد و با ایجاد نوعی گزش و سوزش خفیف در آن ناحیه، حس گرسنگی در فرد ظاهر میگردد.
بهعبارتی، همانگونه که طب جدید کاهش انرژی را عامل بروز گرسنگی میداند، طب سنتی نیز این پدیده را ناشی از واکنش طبیعی بدن به نیاز مجدد بافتها و اندامها به تغذیه میداند، با این تفاوت که آن را در قالب مفاهیم مزاج و اخلاط (بهویژه سودا) تبیین میکند. برای درمان می توانید به متخصصص تغذیه در شیراز مراجعه کنید.
علل بیاشتهایی از دیدگاه طب سنتی
در مکتب طب سنتی ایران، کاهش یا از بین رفتن اشتها یکی از نشانههای مهم برهم خوردن تعادل مزاج و اختلال در عملکرد طبیعی بدن به شمار میرود. حکمای بزرگ این علم معتقد بودند که تغییر در کمیت و کیفیت اخلاط (یعنی دم، بلغم، صفرا و سودا) تأثیر مستقیمی بر میل به غذا دارد. بر اساس منابع طب سنتی، ضعف عوامل محرک اشتها باعث کماشتهایی، و افراط در آنها موجب بیاشتهایی کامل میشود.
برای مثال، کاهش خلط دم (خون) سبب تضعیف نیروی جاذبه معده و کاهش میل به غذا میشود، در حالی که افزایش بیش از حد دم، بدن را از غذا بینیاز کرده و باعث بیاشتهایی میگردد. همچنین، تجمع بلغم لزج در بدن میتواند احساس پری معده ایجاد کرده و مانع تأثیرگذاری سودا بر دهانه معده شود؛ در نتیجه فرد احساس گرسنگی نخواهد کرد.
در ادامه، به سایر علل بیاشتهایی از دیدگاه طب سنتی اشاره میشود:
سوء مزاجها
سوء مزاجهای گرم ساده در دهانه معده یا سوء مزاجهای شدید در اندامهای دیگر میتوانند باعث کاهش اشتها شوند. این اختلالها معمولاً با علائمی مانند سوزش معده، خشکی دهان یا احساس سنگینی همراهاند.
خواب نامناسب
خواب ناکافی یا نامنظم، فرایند هضم را مختل کرده و موجب تولید اخلاط خام میشود. در نتیجه، طبیعت بدن به جای تمرکز بر هضم و جذب مواد غذایی، درگیر اصلاح این اخلاط ناقص میگردد و اشتها کاهش مییابد.
ورزش در زمان نامناسب
ورزش سنگین پیش از هضم کامل غذا یا در زمان ضعف بدن، سبب فساد هضم و تجمع مواد ناصالح میشود. در این حالت، بدن در تلاش برای دفع مواد زائد است و میلی به غذا ندارد.
اشتغال طبیعت بدن به دفع بیماری
هنگامی که بدن مشغول مبارزه با بیماری یا دفع اخلاط ناسالم است، حس گرسنگی کاهش پیدا میکند. برای مثال، بیاشتهایی در بیماریهای تبدار از همین نوع است، زیرا طبیعت بدن تمام توان خود را صرف دفع مواد بیماریزا میکند.
اختلالات گوارشی
ضعف معده، التهاب معده یا کبد، سوء مزاج کبد، یا افزایش سودا میتوانند سبب از بین رفتن حس گرسنگی شوند. همچنین، زیادهروی در نوشیدن آب بهویژه پیش از غذا، نگهداشتن مدفوع یا یبوست مزمن از دیگر علل شایع بیاشتهایی در بزرگسالان هستند.
عدم نیاز بدن به غذا
در شرایطی که بدن قادر به تحلیل مواد غذایی نیست یا جذب مواد مغذی از عروق بهدرستی انجام نمیشود، تمایل به غذا نیز کاهش مییابد. در این حالت، طبیعت بدن میل به غذا را سرکوب میکند تا از انباشت مواد غیرضروری جلوگیری شود.
ضعف قوا
تغییرات شدید دما یا قرار گرفتن در معرض هوای بسیار سرد یا بسیار گرم، موجب ضعف عمومی بدن و در نتیجه کاهش توان جذب و هضم غذا میشود. این ضعف بهویژه در بیماران مزمن میتواند خطرناک باشد، زیرا بیاشتهایی در این حالت باعث تشدید بیماری و تحلیل قوای حیاتی میگردد.
تأثیر دما بر اشتها
مطالعات جدید نیز این دیدگاه طب سنتی را تأیید کردهاند؛ بهطوریکه در شرایط سرد، بدن برای حفظ حرارت تمایل به خوردن غذاهای بیشتر دارد، اما در گرمای شدید، میل به غذا کاهش مییابد. این پدیده به تعامل میان سیستم تنظیم دمای بدن و مرکز کنترل گرسنگی در هیپوتالاموس مربوط است.
در مجموع، طب سنتی بیاشتهایی را نتیجهی برهم خوردن هماهنگی طبیعی بدن میداند و معتقد است درمان مؤثر زمانی امکانپذیر است که مزاج اصلاح شود، اخلاط متعادل گردند و قوا تقویت شوند.
درمان بی اشتهایی بزرگسالان در طب سنتی
در طب سنتی ایران، بیاشتهایی بهعنوان یک اختلال مستقل شناخته میشود و درمان آن بر پایهی اصلاح مزاج، تقویت قوهی هاضمه و تحریک طبیعی اشتها استوار است. حکمایی همچون ابنسینا و رازی در آثار خود، علت و درمان بیاشتهایی را بهصورت دقیق شرح دادهاند و توصیههای تغذیهای و دارویی فراوانی برای بازگرداندن میل به غذا ارائه کردهاند.
اصول کلی درمان بیاشتهایی
در بسیاری از موارد، بیاشتهایی با شروع غذا خوردن برطرف میشود. ابنسینا (شیخالرئیس) معتقد است اگر بیاشتهایی ناشی از سوء مزاج باشد، مصرف خوراکیهایی که مخالف آن مزاج هستند میتواند بهبود ایجاد کند. برای مثال، در بیاشتهایی ناشی از حرارت زیاد معده، نوشیدن آب سرد موجب بازگشت اشتها میشود. همچنین اگر علت، ضعف قوا باشد، خوردن غذا باعث رفع ضعف و تحریک اشتها خواهد شد.
از سوی دیگر، رازی بر این باور است که در شرایطی مانند امتلا (پر بودن معده و بدن از مواد زائد)، بهترین راه برای تحریک اشتها، پرهیز موقت از خوردن است تا معده فرصت استراحت و پاکسازی پیدا کند.
خوراکیهای طبیعی تحریککننده اشتها
حکمای طب سنتی به غذاهایی اشاره کردهاند که میتوانند اشتها را برانگیزند، از جمله:
- نان تازه، سمبوسه، کباب، زیتون همراه غذا و سکنجبین.
این مواد با تحریک معده و ترشح بزاق، زمینهی میل به خوردن را فراهم میکنند.
داروهای مؤثر در افزایش اشتها
داروهای گرم و خشک
این گروه برای افرادی با مزاج سرد و تر مناسب است و با گرم کردن معده، اشتها را افزایش میدهد.
نمونهها:
افسنتین، پیاز، سداب، نخود، شاهتره، ترخون، کرفس، تره، ترشی انبه، پنیر نمکسود، جدوار، سنبل، زنیان، عرق بهار نارنج، نعناع، انجدان، عسل، انیسون، صمغ آلبالو و گیلاس، كبر، خردل، زیره، سرکه عنصل، صبر زرد، تخم ترب، فلفل، پوست لیمو و مصطکی.
زنیان و افسنتین از مهمترین داروهای اشتها آور با مزاج گرم و خشک هستند که در منابع طب سنتی بسیار مورد توجه بودهاند.
داروهای سرد و خشک
این داروها برای افرادی با مزاج گرم و تر مفید هستند و با خنک کردن معده و کاهش صفرا، اشتها را برمیانگیزند.
نمونهها:
آمله، سرکه، سماق، زرشک، بلیله، گشنیز، گلابی حامض، تخم کاسنی، به، ریواس، سیب ترش، توت ترش، تمرهندی.
دمکرده شنبلیله نیز در آرامسازی معده و بازگرداندن اشتها نقش موثری دارد.
داروهای گرم و تر
این دسته ضمن تقویت معده، باعث تعدیل مزاج و تحریک اشتها میشوند.
نمونهها: خاکشیر، حبالصنوبر، لاله نعمانی، شیر تازه گاو، ترشی شلغم.
داروهای سرد و تر
برای مزاجهای خشک و گرم توصیه میشوند.
نمونهها: کاهو با سرکه، دوغ.
روش ها و توصیه های عمومی برای افزایش اشتها
- ورزش منظم: بهترین روش برای تحریک طبیعی اشتها، ورزش سبک روزانه است. خوردن غذا پس از فعالیت بدنی، میل به خوردن را بهطور محسوسی افزایش میدهد.
- چشیدن نمک قبل و بعد از غذا: به گفتهی حکما، این کار موجب تحریک بزاق، گشایش اشتها و ضدعفونی شدن مجاری گوارشی میشود.
- مصرف شربت مویز یا عسل و آبلیمو: برای تقویت معده، پاکسازی بدن و افزایش انرژی مفید است.
- گوشتهای سبک مانند گوشت بره یا پرندگان: بهصورت بریان یا کبابی، سبب بهبود عملکرد معده و افزایش اشتها میشوند.
- مصرف گیاهان تندمزه مانند ترخون و خردل: این گیاهان خلطهای فاسد را از بین برده و اشتها را باز میکنند.
غذاهای مناسب برای درمان بی اشتهایی
غذاهایی که باید در رژیم غذایی بزرگسالان بیاشتها گنجانده شوند عبارتاند از:
- حلیم با گوشت چرب، برنج کته، آش گندم و گوشت، نخود پخته، خورش فسنجان، مرغ خانگی فربه، زرده تخممرغ عسلی، حلوا، خرما، مغز گردو، بادام، پسته، فندق و نارگیل.
این خوراکیها علاوه بر افزایش اشتها، باعث تقویت عمومی بدن و بازگشت تدریجی وزن طبیعی میشوند.
فرآوردههای گیاهی مؤثر بر افزایش اشتها (بر اساس ترکیبات سنتی)
- شربتهای گیاهی ترکیبی (مانند ترکیبات حاوی افسنتین، زنیان، کاسنی یا انیسون)
- اکسیرهای مقوی معده که شامل زرشک، هل، کرفس، زنجبیل و عسل هستند
- قرصهای گیاهی حاوی شنبلیله و کاسنی برای تقویت هضم و افزایش اشتها
درمان بیاشتهایی در طب سنتی نیازمند شناخت دقیق مزاج فرد، بررسی علت اصلی و انتخاب دارو یا غذا بر اساس طبع بدن است. اصلاح سبک زندگی، خواب کافی، ورزش منظم، و پرهیز از پرخوری یا گرسنگی طولانی از اصول اساسی در بازگرداندن اشتها به شمار میآیند. بهتر است پیش از مصرف با متخصص طب سنتی در شیراز مشورت نمایید.
جمع بندی
درمان بیاشتهایی، به ویژه بیاشتهایی عصبی (آنورکسیا) و مواردی که منجر به کاهش وزن شدید میشوند، نیاز به تشخیص و درمان تخصصی تحت نظر پزشک متخصص (در هر دو حوزه مدرن و سنتی) دارد. استفاده خودسرانه و طولانیمدت از داروهای گیاهی بدون توجه به علت اصلی، میتواند مضر باشد.
منبع:
